Lison ut-tayr dostonidagi hikoyatlarda insondagi ayrim illatlar

Alisher Navoiyning Lison ut-tayr dostonidagi hikoyatlarda insondagi ayrim illatlar xususida Avezova Mavluda- O'zbek tili va adabiyoti fakulteti 3- ''B'' guruh talabasi Ilmiy rahbar: dotsent T.R. Xo'jayev Alisher Navoiyning Lison ut-tayr dostoni ulug' mutafakkir shoirning butun ijodiy faoliyati davomida ilgari surilgan ilg'or falsafiy qarashlarni umumlashtirib, ularga yakun yasaydigan asar sifatida muallif ijodida o'ziga xos o'rin egallaydi. Asarda faqat tasavvufiy-falsafiy g'oyalar emas, balki axloqiy- ta'limiy yo'nalishdagi turli fikrlar ham keltiriladi.Lison ut-tayr dostonidagi hikoyatlar insonning ma'naviy kamolotga yetishishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiy hikoyalari mavzui,g'oyaviy mazmuni, obrazlari va badiiy uslubi jihatdan xilma- xildir.Ularning ko'pchiligi odob-axloq, ilm-ma'rifat, insof-adolat, sevgi va sadoqat, mehnat va mehmondo'stlik kabi masalalarga bag'ishlangan dunyoviy hikoyatlardir (Bunday hikoyalar Nasoyim ul-muhabbat, Tarixi anbiyo va hukamo kabi asarlar sirasidan ham sezilarli o'rin olgan). Asarda 65 ta hikoyat mavjud bo'lib, ular hikoya ichida hikoya shaklida qushlar tilidan bayon etiladi.Adabiyotshunos Sh.Sharipov o'zining Lison ut-tayr haqiqati kitobida doston tarkibiga kirgan hikoyatlarni mavzu jihatdan quyidagi guruhlarga ajratadi : 1. Ijtimoiy-siyosiy va falsafiy mazmundagi hikoyatlar. 2. Din va tasavvuf vakillari, ularning ba'zi muhim qarashlariga oid hikoyatlar. 3.Axloqiy- ta'limiy hikoyatlar. 4. Ishq-muhabbat mavzuidagi hikoyatlar. Biz odob-axloq masalalariga bag'ishlangan hikoyatlarga asosiy e'tiborimizni qaratdik.Dostonda keltirilgan hikoyatlarning katta qismini axloqiy-ta'limiy ruhdagi hikoyatlar tashkil etadi.Navoiy kishilarda mavjud bo'lgan turli salbiy xususiyatlarni, ya'ni o'quvsizlik, xasislik, ilmsizlik, dangasalik va mol-dunyoga mehr berish qanday oqibatlarga olib kelishini turli hikoyatlar orqali aytib o'tadi.Masalan, asarda o'quvsiz bog'bon, tanbal kishi, soxta gavharfurush, Muqbil va Mudbir,mechkay polvon, bir umr xazina izlagan telba kishi, hind savdogari, xomxayol qalandar kabi 20 ga yaqin hikoyatlarda insonlarga xos bo'lgan turli illatlar ko'rsatib o'tiladi : Bog'bone bor edi bas behunar, Bog'bonlik san'atidin bexabar. Ne shajar payvand qilmoq shevasi, Kim halovat hosil etkay mevasi. o'quvsiz bog'bon haqidagi hikoyat asarning XLIV bobida Hudhud tomonidan Qumriga aytiladi.Bog'bon bog'bonlik san'atidan bexabar bo'lib, u na daraxt payvand qilib, undan huzur-halovat beruvchi meva olishni, na ularni parvarish qilishni bilardi.Oxiri uni ilon chaqib o'ldiradi.Navoiy bu bilan har kim o'ziga mos ilm, odob- axloqqa ega bo'lishi kerakligini aytmoqchi bo'ladi. Dostonning XLVII bobida bir tanbal kishi haqidagi hikoyat keltirilgan. Xalq ichinda bor edi beg'ayrate, Elga beg'ayratlig'idin hayrate. (63-bet) Bu hikoyatda insonga xos eng yomon illatlardan biri bo'lgan ishyoqmaslik, tanballikning oqibati qanday bo'lishini ko'rsatib o'tiladi.Insonlarning beradigan yeguligi evaziga musht yeb, oxir joyida turolmay qoladi.Boshqa bir hikoyat oson xazina topishga urinish va uning oqibati haqida: Bor edi bir mulk aro devonae, Kecha- kunduz maskani vayronae. Ganj umidi birla umrin o'tkozib, Har dam ul vayrona bir yonin qozib.(76-bet) Navoiy inson axloqidagi eng yomon illatlardan biri ...