A. Navoiy Ruboiylar

8-sinf adabiyot darsligi asosida 5-mavzu: ALISHER NAVOIY RUBOIYLAR Ruboiy - o'zbek mumtoz she'riyatining lirik janrlari-dan biri. «Ruboiy» so'zi arabchadan olingan. U «to'rttadan», «to'rtlik» degan ma'nolarini bildiradi. Adabiyotshunos-likda esa u to'rt satrli kichik lirik janrni anglatadi. Nom-lanishi arabcha bo'lsa ham, bu she'riy shakl dastlab forsiy (Rudakiy, Shahid Balxiy) va turkiy (Lutfiy) she'riyatda vujudga kelgan. Har qanday to'rtlik ruboiy bo'lavermaydi. O'ziga xos shaqliy qurilma, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzidagi qofiya tizimiga ega, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, ishqiy va axloqiy mavzularda, faqat aruzda mavjud hazaj bahrining axram va axrab shajaralaridagi jami 24 vazndagina bitiladigan to'rt satrli she'rga «ruboiy» deyiladi. Navoiy - o'zbek adabiyotida eng ko'p ruboiy yozgan shoir. Uning o'zbekcha ruboiylari «Xazoyin ul-maoniy»-ning birinchi devoni - «G'aroyib us-sig'ar»ga kiritilgan. Ularning umumiy soni - 133 ta. Ulug' mutafakkir ayrim nasriy asarlarini ham she'riy parchalar bilan bezab ketavergan. Adib nasrdagi fikriga is-bot-dalil sifatida, unda ilgari surilayotgan fikr yoki g'oyani yanada ta'sirchanroq qilib yetkazish uchun she'riy parcha­lar ham ijod qilaveradi. Navoiy nasriy asarlaridagi she'riy parchalarning ayrimlari janr nuqtayi nazaridan ruboiy tarzida bitilgan. Masalan, «Xazoyin ul-maoniy»ga yozilgan nasriy «Debocha» tarkibida naqd 30 ta ruboiy keltiriladi. Boshqa ayrim asarlarida ham ko'plab ruboiylar mavjud. Navoiy Muhammad payg'ambar alayhissalomning kuyovlari - hazrati Alining hikmatli so'zlari jamlangan, «Nasr ul-laoliy» («Marvarid hikmatlar») asarini she'rga solib tarjima qiladi. «Nazm ul-javohir» deb atalgan bu o'ziga xos to'plamdagi 270 ta to'rt satrli she'rning hammasi ham janr jihatidan ruboiy hisoblanadi. Demak, shoir o'zbek tilida 500 ga yaqin ruboiy bitdi. Uning forsiy devoni - «Devoni Foniy»da esa bu janrning 100 ga yaqin namunasi mavjud. Ruboiy ijtimoiy-falsafiy qarashlarini aks ettirish, hayotining turli davrlarida sodir bo'lgan voqea-hodisalar ta'sirida ko'nglida kechgan oniy tuyg'ulariyu chiqargan muhim xulosalarini ifodalashda shoirga juda qo'l kelgan. «GARDUN GAH MANGA JAFO-U DUNLUQ QILDI» RUBOIYSI Gardun gah manga jafo-u dunluq qildi, Baxtim kibi, har ishta zabunluq qildi, Gah kom sari rahnamunluq qildi, Alqissa, base buqalamunluq qildi. «Mahbub ul-qulub» - nasr va nazm aralash tarzda bitil-gan asar. Undagi she'riy parchalarning ayrimlari ruboiy janrida yozilgan. «Gardun gah manga jafo-u dunluq qil­di» ruboiysi ham - ana shundaylardan biri. Unda to'rtala misra ham o'zaro qofiyalangan («dun-luq» - «zabunluq» - «rahnamunluq» - «buqalamunluq»). Shuning uchun she'r bu janrning taronayi ruboiy turiga kiradi. «Qildi» so'zi esa radif bo'lib kelgan. Bu ruboiyda hasbi hoi xususiyati mavjud. Ya'ni unda muallifning tarjimaiy holi bilan bog'liq vaziyat aks ettirilgan. Lirik qahramon birinchi misrada «gardun» deganda «taqdir» ma'nosini ko'zda tutgan. Taqdir esa unga ba'zan jafo-yu pastliklar qilgan («Gardun gah manga jafo-u dun­luq qildi»). Xuddi baxti kabi, har ishda unga shikast, xor-u ...