Aruz va mumtoz she'riy janrlar

Reja: 1. She'riy janrlar va ularning vazn xususiyatlari. 2. Mustazod janri. 3. Tuyuq va ruboiy janrlarining vazni bilan bog'liq munozaralar. 4. Ruboiy janrining vaznlar rang-barangligi . Tayanch iboralar: janr va vazn, tuyuq, ramali musaddasi maqsur, ruboiy, hazaj, axrab va axram, o'n xil rukn, shajara, mustazod, orttirilgan misra, surud, turkiy, aruzvoriy, muhabbatnoma. I. Mumtoz she'riy janrlar odatda to'rt xil xususiyatiga ko'ra bir-biridan farqlanadi: 1. She'rning hajmi, misra, bayt yoki bandlar soni. 2. Bayt va bandlarning qofiyalanish tartibi. 3. She'rning vazni. 4. She'rning mavzu va mazmuni. Demak, she'riy janrlarni farqlashda boshqa belgilar qatorida vaznning ham ahamiyati bor. She'rning hajmi, qofiyasi va mavzusidan ko'ra vaznini tahlil qilish murakkabroq, qiyinroq sanaladi. Binobarin, bu masala alohida e'tibor talab etadi. Quyidagi misralarni qofiyalanish, mavzu va vaznga ko'ra tahlil qilishga harakat qilamiz: Qarilar xotiri nozuktur, ey tifl, Shikastidin qilib vahm, o'lma gustoh. Unuttungmuki, atfol o'ynag'anda, Sinar oz mayl ko'rgandin qurug' shox. No'sh aylar emish qadahni jonona to'la, Soqiy, manga tut jomi harifona to'la, Quy, gar xud erur sipehr paymona to'la, Har nechaki, xoli etsam, et yona to'la. Ul pariy ishqida bu devonani, Eyki istarsen, kelib gulxanda ko'r. Bir qadah ul gulni xandon ayladi, Ey ko'ngul, nazzora qil, gul xanda ko'r. 1. Dastlabki to'rt misra hazaji musaddasi maqsur vaznida yozilgan: Qarilar xotiri nozuktu-r, ey tifl, v - - - v - - - v - ~ mafo'iylun mafo'iylun mafo'iyl Ikkinchi va to'rtinchi misralarda qofiya qo'llangan (gustoh, shox). Mavzusiga ko'ra ijtimoiy-didaktik mazmunga ega. Mazmuni: Ey bola, keksalarning ko'ngli nozik bo'ladi, sindirib qo'yish, ozor yetkazishdan ehtiyot bo'l. O'yin paytida qurigan shox ozgina kuch bilan sinishini yodingdan chiharma. 2. 5-8-misralarning vazni oldingilaridan farq qiladi: No'sh aylar emish qadahni jonona to'la, - - v v - v - v - - v v - Maf'uvlu mafo'ilun mafo'iylu fa'ul Hazaji musammani axrabi maqbuzi makfuf. Jonona, harifona, paymona, yona so'zlari o'zaro qofiyalangan. Mazmuniga ko'ra ishqiy-rindona (may haqida) she'r. Mazmuni: Jonona qadahni to'ldirib ichar ekan, ey soqiy, menga ham harifona (ko'pchilik bilan ichiladigan) qadahni to'ldirib uzat. Falakday paymona to'la bo'lsa-da, yana quy. Har qancha bo'shatsam, yana to'ldirgin. 3. 9-12 - misralar ramali musaddasi mahzuf (maqsur) vaznida yozilgan: Ul pariy ishqida bu devonani, - v - - - v - - - v - Fo'ilotun fo'ilotun fo'ilun Ikkinchi va to'rtinchi misralarda qofiya, aniqrog'i qofiya o'rnida tajnis so'zlar qo'llangan (gulxanda-olovda, gul xanda-kulib turgun gul). She'r ishqiy mavzuda. Mazmuni: Ul pari ishqida yonayotgan bu devonani topishni istasang gulxanga qara. Bitta qadah u gulni (yorni) kuldirdi. Ey ko'nglim, nazar ...