Tunda chaqnagan yulduz (Oybek ijodi asosida)

Tunda chaqnagan yulduz XX asrning 30-yillarida, ayniqsa, mash'um ommaviy qatag'on paytida yurak-bag'ri butun yozuvchi, san'atkor, arbob, olim, omilkor qolmadi hisobi. Oybek, G'afur G'ulom, Hamid Olimjon, Mirtemir, Shayxzodani qamamadilar. Lekin ularni shunchalik xor-zor qildilarki inson zoti bunday ruhiy-ma'naviy azoblarga tob berishi amri mahol edi. 1937 yilning 31 avgustidan 5 sentayabrgacha Oybek uchun do'zax azobidan qiyin kunlar bo'ldi. Shu kunlarda O'zbekiston Yozuvchilari uyushmasi plenumida yozuvchining siyosiy faoliyati, ijtimoiy-ma'naviy qiyofasi masalasi o'rtaga qo'yildi. Oybekni millatchidan olib millatchiga solishdi, nari olib borib beri olib kelishdi. Oybek o'zi bilmagan, yetti uxlab tushiga kirmagan «gunohlarini» o'zgalar og'zidan eshitib hangu mang bo'ldi. Bunday vaziyatda inson o'zini himoya qilolmaydi, tuhmatlarni bo'yniga olishdan o'zga yo'li qolmaydi. Plenum qarori bo'yicha «Oybek Yozuvchilar soyuzi a'zoligidan o'chirildi, Til va adabiyot institutidan haydaldi» («O'zAS», 2005, 21 yanvar). 1937 yilning sentabridan Oybek o'z holiga tashlab qo'yildi. Ishlamasa bo'lmaydi: uch farzandi, oilasi bor. Oybek o'z tengqurlari orasida intelektual salohiyati kuchli olim edi. U falsafa, estetika, tarix, iqtisoddan tashqari jahon adabiyoti namoyandalari asarlarini yaxshi bilardi. Oybek boshiga ish tushgan paytda professor N.F.Deratanining ikki jildlik «Antik adabiyotdan xrestomatiya» kitobi mashhur edi. Xrestomatiyaning ikkinchi kitobi «Rim adabiyoti»ni tarjima qilish imkoniyatini Oybek o'ziga qarata oldi. Salkam 16 bosma taboqli bu asar «Bizning eradan ilgari II-I asrlar adabiyoti», «Rim adabiyotining klassik davri» (miloddan avvalgi I asrning oxiri, miloddan keyingi I asrning boshlari), «Imperatorlik davri adabiyoti (milodiy I-II asrlar)» bo'limlaridan, «Sharhlar» va «Atoqli ismlar va adabiyotshunoslik terminlari ro'yxatidan iborat edi. Xrestomatiyani tarjima qilish Oybek uchun katta ijodiy maktab bo'ldi. Asarga Tit Plavt, Publiy Terensiy, Gay Katull, Tit Lukretsiy, Mark Sitseron, Kvint Garatsiy, Maron Vergiliy, Publiy Ovidiy, Lutsiy Seneka, Gay Petroni, Lutsiy Apulley, Albiy Tibill, Lukianlarning tragediya, komediya, didaktik poema, liro-epik doston, satiralari kiritilgan edi. Oybek xrestomatiyani tarjima qilishdan oldin N.F.Deratanining «Yunon adabiyoti» (M.-L., 1932), «Plavt teatri» (M.;1933 yil) singari asarlarini o'qib chiqdi. «Rim adabiyoti xristomatiyasi tarjimasi Oybekka zo'r ijod maktabi bo'ldi: tarjimon uch tur va ko'p janrdagi asarlarni bir yo'la o'zbekchaga o'girdi, sharh va lug'at mag'zini chaqdi. Tarjimon deyarli barcha asarlari oxiriga «ba'zi o'zgarishlar bilan» degan iborani qo'shganki, tarjimaga ijodiy yondashganligi sezilib turadi. Xrestomatiyaga kiritilgan asarlar mualliflari haqida tazkiramonand ma'lumot beriladi. «Rim adabiyoti xrestomatiyasi»da asarlardan parchalarnigina berilgan. Xrestomatiya, tarjimon mahoratini ko'rsatish maqsadida Lutsiy Senekaning «Oktaviya» tragediyasidan kichik bir parchani kelitirishni loyiq topdik: Oktaviya: Endi zolim mustabid meni yuborar G'amli ko'lkalarning zulmat yurtiga. Nimaga men sho'rlik behuda yig'lay? Taqdir kimni loyiq ko'rgan bo'lsa u Eltsin o'limga meni! Ko'k tangrilarini Chaqiraman To'xtang, tentak, ko'k tangrilari Sendan nafrat qilishadi. Men chaqiraman Tartarni, ham jahannamning ...