Alisher Navoiy Xamsasi va xamsanavislik an'anasi

Alisher Navoiy «Xamsa»si va xamsanavislik an'anasi Reja: Alisher Navoiyning doston va dostonlar turkumida (xamsa) yozgan asari; shoirning ijodiy niyatlari Xamsanavislik an'anasi: «Hayrat ul-abror» - «Xamsa» ning birinchi dostoni; Alisher Navoiy sheriyat sohasida ko'p mehnat qilib, sheriy asarlar yozgan va devonlar tuzgan bo'lsa-da, ammo bu ishlar uni qoniqtirmasdi. Bu haqda «Saddi Iskandariy» dostonida shunday yozadi: G'arazkim chu nazm o'ldi tuhmat menga, Yoyildi jahon ichra shuhrat menga. G'azal tarzig'a avval aylab sitez, Jahon ichra soldim ulug' rastoxez… Har asnofi zikri emas shanima, Bilur har kishi boqsa devonima. Vale qone o'lmay ushoq ishga hech, Dimog'imda erdi ulug' pech-pech. Ne maydon aro sursam erdi samand, Havosin ko'ngul qilmas erdi pisand. Xayolimda kishvarsitonlig' kirib, Mamolikda sohibqironlik kirib. Bu andeshadin erdi ko'nglumda shayn Ki bo'ldi ko'ngul moyili xamsatayn (MAT,11-tom, 54-55-betlar) Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiy xamsalar bitilgan shakl masnaviy haqida ham so'z yuritib, shunday deydi: Lekin u barchadin dag'i xubi Bordurur masnaviyning uslubi… Masnaviykim burun dedim oni, So'zda keldi vase maydoni. Bundan ko'rinadiki, Alisher Navoiy o'z qobiliyatining buyukligini namoyon etishda kichik sheriy navlar torlik qilajagini anglagach, u endi nazm sohasida o'zining dahosini namoyon etuvchi «vase maydon»-keng maydonni izlaydi va, shoirning qayd qilganidek, masnaviy - doston ana shunday maqsadlarni amalga oshirish uchun muvofiq ekanligiga ishonch hosil qiladi. Shunisi ham borki, Alisher Navoiy buning uchun mumtoz adabiyotda yaratilgan alohida dostonlarni ham, dostonlar turkumi-xamsalarni ham chuqur o'rganib, bu sohada «xamsatayn»-ikki xamsa, yani Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar xamsalari an'anasiga murojaat etib, bu niyatni amalga oshirishga bel bog'laydi. Alisher Navoiy bu ishning og'irligini ham biladi: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasiga panja urmoq… Kerak sher ollida ham sheri jangi Agar sher bo'lmasa, bore palange (MAT, 8-tom, 29-bet) Ammo uning ezgu niyati - o'zbek adabiyoti tarixida ham ana shunday asar-xamsa yozish orqali turkiy xalqlarni undan bahramand etish, turkiy-o'zbek tili imkoniyatlarining ulug'ligini namoyon etish hamda o'zining olijanob maqsad va buyuk orzularini ana shu asarda ifodalashdan iborat bo'lganidan bu ishni bajarishda duch kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklardan qo'rqmadi, aksincha sheriyatning «sheri jangiysi» ekanini sharaf bilan ado etdi. Natijada uning jahonga mashhur «Xamsa» si maydonga keldi. Shundan so'ng esa Alisher Navoiy o'zbek dostonchiligi tarixida muhim mavqega ega bo'lgan «Lison ut-tayr» dostonini yaratdi. Bu ikki asar bizgacha to'liq etib kelgan. Shuning bilan bir qatorda Alisher Navoiyning yana o'z ishqi haqida («Lison ut-tayr» dostonida aytilgan)hamda «Yusuf va Zulayxo» mavzusida doston yaratish («Tarixi anbiyo va hukamo» da bayon etilgan) niyatlari ham bor ekan. Ammo bu ikki ijodiy niyat-reja nomalum sabablarga ko'ra amalga oshmagan ko'rinadi. Shunday qilib, ...