Orol va Orolbo'yi muammosining yuzaga kelishi va rivojlanishi

Orol va orolbo'yi muammosining yuzaga kelishi va rivojlanishi Insoniyat taraqqiyotida fan-texnikaning rivojlanishi va jamiyat bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning keskinlashishi oqibatida butun dunyoda turli xil ekologik muammolar yuzaga kela boshladi. Jumladan, ozon tuynugining yuzaga kelishi, dunyoning o'rtacha havo harorati me'yoridan oshayotganligi, atmosfera havosining ifloslanishi, dunyo okeani sathining ko'tarilishi, ichimlik suvining yetishmasligi, urush va tinchlik muammosi, tuproqlarning sho'rlashishi muammosi, cho'llashish muammosi va hoka'zolar. Ekologik muammolar ko'lamiga ko'ra mahalliy, regional va global muammolarga bo'linadi. Mahalliy muammolarni e'tiborga olmasdan, ularga tegishli chora ko'rilmasa regional, bora-bora global muammoga aylanishi mumkin. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat va inson o'zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo'ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o'nglab bo'lmas ekologik faloqatlarga olib keladi. Hozirgi kunda regional ekologik muammodan global ekologik muammoga aylanib ulgurgan Orol va Orolbo'yi muammosi O'rta Osiyo va Janubiy Qozog'istonda yangi yerlarning o'zlashtirilishi va suv resurslaridan oqilona foydalanmaslik oqibatida, sug'orma dehqonchilikni yanada rivojlantirish, buning uchun ko'plab suv omborlari va kanallarning qurilishi, suvning bug'lanishga va yer ostiga sizilishiga sarf bo'lishi, suvdan maishiy va sanoat ko'lamida foydalanish ehtiyojining davomiy o'sib borishi, shuningdek, suv taqchil bo'lgan yillarning muntazam takrorlanib turishi natijasida yuzaga kela boshladi. Shu sababli O'rta Osiyoning eng yirik daryolari - Amudaryo va Sirdaryo yildan-yilga Orol dengiziga kam suv keltira boshladi. Natijada dengiz sathi pasayib, maydonining qisqarishiga olib keldi. Orol dengizini sug'orishni rivojlantirish va qishloq xo'jalik ishlab chiqarishini o'sishiga qurbon qilish g'oyasi inqilobdan oldingi olimlarga tegishli. Xususan, A.I.Voyeykov (1908 y.) oqilona xo'jalik yuritishda Orol dengizining mavjudligi undan keladigan iqtisodiy samaradorlik (baliqchilik, dengiz transporti) sug'orma dehqonchilik samaradorligidan ancha pastligi tufayli mutlaqo asossiz, degan fikrda qat'iy turgan. Bu g'oyani 1913 yilda olim emas balki, sobiq Chor Rossiyasi suv sektori rahbari, Rossiya yerlarni yaxshilash Departamenti rahbari knyaz V.I.Masalskiy keltirib, u pirovard maqsad o'n millionlab gektar yerlarga ekin ekish va rus sanoatini zaruriy paxta bilan ta'minlashni umumlashtirib, o'lkaning barcha suv resurslaridan foydalanish va yangi Turkistonni tashkil qilish deb hisoblagan. 1929 yilda F.P.Morgunenkov Amudaryo va Sirdaryo havzasida sug'oriladigan maydonlar 3,5 mln. ga yetsa, dengiz hajmi 80 % ga, maydoni 68 dan 30 ming km2 kamayadi degan xulosaga keladi. Orol dengizi O'rta Osiyoning yog'in eng kam yog'adigan Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt, Katta Bo'rsiq va Kichik Bo'rsiq cho'llari oralig'ida, O'zbekiston va Qozog'iston hududida 43030 va 46050 shimoliy kengliklar orasida joylashgan. U XX asrning 60-yillarigacha suv yuzasi maydonining kattaligi jihatidan O'rta Osiyoda birinchi, dunyo bo'yicha esa Kaspiy dengizi, Shimoliy Amerikadagi Yuqori ko'l, Afrikadagi Viktoriya ko'llaridan so'ng to'rtinchi o'rinda turgan. Maydoni orollari bilan birga ...