Qalay

MENDELEYEV DAVRIY JADVALI Qalay - Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 50, at. m. 118,710. Tabiiy Q. 10 ta izotopdan iborat: P25p (0,96%), p45p (0,66%), p55p (0,35%), P(,8p (14,30%), 78p (7,61%), 85p (24,03%), 5p (8,58%), |j5p (32,85%), sh5p (4,72%), |245p (5,94%). Oxirgi izotop kuchsiz radioaktiv (Rnurlanuvchi, T,21016-1017 yil). Q. qadimdan ma'lum; uning mis bilan qotishmasi - bronza (tunj)dan odamlar miloddan qariyb 4 ming yil ilgari foydalana boshlaganlar. Q. Yer po'stining massa jihatidan 8T0~3% ini tashkil etadi. Q tabiatda erkin holda deyarli uchramaydi. Uning 24 ta minerali ma'lum, shulardan muhimi qalaytosh - kassiterit 5p02 va stannin Si2G'e5p54. Q. - havoda asta-sekin xiralashadigan yaltiroq oq metall; zichligi 7,29 gsm³. 2 modifikatsiyasi bor. 0modifikatsiyasi (oq tusli) 13,2° dan yuqori trada barqaror; u tetragonal shaklda kristallanadi. Qalay sovutilsa, kub strukturali kulrang ssQ (zichligi 5,75 gsm³)ga aylanadi. Kulrang Q. suyuqlantirilganida oq Q. hosil bo'ladi. Q.ning suyuqlanish t-rasi 231,9°, qaynash t-rasi =2600°. Q. boshqa metallar bilan qotishmalar hosil qiladi. Oddiy trada havoda ham, kislorodda ham oksidlanmaydi; suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, kimyoviy jihatdan faol emas. Galogenlar bilan uchuvchan tetragalogenidlar (mas, 5pS14) hosil qiladi. Konsentrlangan xlorid kislotada qizdirilsa, 8pS12hosil bo'ladi (q. Qalay xloridlari). Konsentrlangan qaynoq sulfat kislotani 802ga qadar qaytaradi. Suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishganida ammiakka qadar, konsentrlangan nitrat kislota ta'sirida 1YU2ga qadar qaytariladi. Q. zar suvidya juda yaxshi eriydi. Amfoter xossaga ega bo'lganligi uchun kuchli ishqorlarda erib stanninlarga; ishqorda oksidlovchilar ishtirokida eritilsa, kislota tuzlariga aylanadi. Q. o'z birikmalarida 2 va 4 valentli. 2 valentli Q. birikmalari tez oksidlanishi sababli qaytaruvchilar sifatida ishlatiladi. Qalay birikmalaridan 8pO - qora tusli, 8p5 - to'q jigarrang ( 8p8, - sariq tusli; Qalay sulfidlari); qolgan birikmalari deyarli rangsiz. Q. kislotalarda ham, ishqorlarda ham eriganida vodorod ajralib chiqadi. Q. rudalarida volfram, titan, lantanoidlar va boshqalar nodir metallarning qo'shilmasi bo'ladi. Bu rudalarni turli usullar bilan boyitib, tarkibida 50-70% Q. bo'lgan konsentrat hosil qilinadi. Konsentratda bo'lgan A$ va 5 ni yo'qotish uchun 600-700° da kuydiriladi. Temir, vismut, surma va boshqalar qo'shilmalardan tozalash uchun konsentratga konsentrlangan NS1 eritmasi qo'shib ishlanganidan keyin, qoddiq ko'mir bilan maxsus pechlarda eritiladi; tarkibida Q. bor toshqollar qayta ishlanib, xomaki Q. olinadi (uning tarkibida 94-98% Q. bo'ladi). Q.ni tozalashda 502, SO, A$203, A$N3kabi zaharli moddalar ajralib chiqishi sababli mehnat gigiyenasi qoidalariga rioya qilish lozim. Ishlab chiqarilgan Q.ning 50% ga yaqini ikkilamchi metallardir. U oq tunuka chiqindilari, temirtersak va turli qotishmalardan olinadi. Qalayning 40% ga yaqini konserva sanoati uchun oq tunuka tayyorlashga sarflanadi, qolgan qismi esa kavsharlar, podshipnik ...