Tuproq, tuproqning paydo bo'lishidagi kimyoviy jarayonlar

Tuproq tuproqning paydo bo'lishidagi kimyoviy jarayonlar Insoniyat tarixida kishilar tuproqni uzoq o'tmishdayoq o'rgana boshlaganlar. Typpoq haqidagi dastlabki ma'lumotlar eramizdan 3-4 ming yillar ilgari xitoylar, greklar va rimliklar yozib qoldirgan asarlarida uchratiladi. Eramizdan to'rt asr oldin yashagan faylasuf Aristotel va botanik Teofrast asarlarida tuproqning xossalari va o'simliklarning oziqlanishi haqida ilk ma'lumotlar yozilgan. Eramizdan bir asr ilgari yashagan rimlik olimlardan Katon, Barron, Kolumella va Vergiliy asarlarida ham tuproq tug'risida ayrim ma'lumotlar keltirilgan. Bu asarlarda hatto tuproqning unumdorligini oshirishga doir bazi tadbirlar ham aytib o'tilgan. O'zbek xalqining O'rta asrda yashab ijod etgan, ulug' olimi Aburayhon Muhammad ibn Axmad Beruniy (973-1048) litosferadagi foydali va qimmatbaho minerallarning fizikaviy xossalarini o'rganish va aniqlashda olamshumul ilmiy tadkiqiqot olib bordi va bu sohada «Kitobul jamohir fi ma'rifatil javohir» («Javohirni bilishga oid ma'lumotlar to'plami») nomli genial asar yozib qoldirdi. Beruniyning bu qimmatli asari ona jins va tuproq mineral qismining fizikaviy xossalarini o'rganishda dastlabki muhim dastur-qo'llanma hisoblanadi. Beruniyning litosferadagi foydali qazilmalar qatlamining paydo bo'lishi, jinslar emirilishining ahamiyati, tog' jinslarining nurashi kabilar haqidagi xulosalar katta ahamiyatga ega, chunki X asrda aytilgan bu ilmiy fikr dunyo miqyosida birinchi bo'lib, hozirgi tuproqshunoslik fanidagi tuproq ona jinsi paydo bo'lishida nurash protsessi mahsuloti ekanligi haqida aytiladigan fikrlar sohasidagi boshlang'ich ilmiy kashfiyot hisoblanadi. Aytilgan fikrlar va yozib qoldirilgan asarlar feodalizm jamiyati xukmron bo'lgan davrlarda inobatga olinmadi. XVI asrga kelib, kapitalistik jamiyat tuzumi paydo bo'lishi bilan yana tuproq va o'simliklarning oziqlanishiga doir masalalar o'rganila boshlandi. 1563 yilda fransuz olimi Bernar Palissining «qishloq xo'jaligidagi turli tuzlar haqida» nomli asari nashr etildi. Bu asarda tuproq o'simliklarni mineral-oziq moddalar bilan tamin etiladigan asosiy vosita ekanligi tug'ri bayon qilingan. Biroq Palissining bu fikri uzoq vaqtlargacha ommaga malum bo'lmadi. 1629 yilda gollandiyalik alximik Van-Gelmont o'simliklar faqat suv bilan oziqlanadi degan nazariya bilan chiqdi. Bu notug'ri nazariya XVII asrning oxirlarigacha davom etdi. XIX asrning boshlarida Alberxt Teerning «Gumus nazariyasi» («o'simliklar tuproqdagi gumus-chirindi deb ataladigan organik modda bilan bevosita oziqlanadi» degan nazariya-M.B.) paydo buldi. 1840 yilda nemis olimi Yustus Libix bu nazariyaning mutlaqo notug'ri ekanligini aniq dalillar bilan isbot etdi va yashil o'simliklar tuproqdan oziq moddalarni mineral birikmalar holidagina oladi degan tug'ri fikrni bayon qildi. Yu.Libix tuproq unumdorligini uning tarkibidagi mineral tuzlarning sifati va miqdoriga borlig' ekanligini ishonch bilan aytgan edi. Uning nazariyasi tuproqlar kimyoviy tarkibini tekshirishning rivojlanishiga va tuproq unumdorligini oshirishda mineral ug'itlardan kengroq foydalanishga imkon berdi. XIX asrning o'rtalarida G'arbiy Yevropada, ayniqsa Germaniyada tuproqni o'rganishda notug'ri agrogeologik oqim (Falhu, Berent, Ort Rixtgofen, Ramani singarilar nazariyasi) paydo buldi. Bu oqim ta'limotiga ko'ra, Typpoq ...