Alisher Navoiy ona tilimiz rivojiga qo'shgan hissasi

Alisher Navoiyning o’zbek tili rivojiga qo’shgan hissasi

Alisher Navoiy - o‘zbek adabiyotining eng yorqin siymolaridan biri bo‘lib, u XV asrda yashab ijod qilgan buyuk shoir, davlat arbobi va mutafakkirdir. Uning ijodi nafaqat o‘z davri, balki keyingi asrlarda ham o‘zbek tilining rivojlanishi va adabiy tilda o‘z o‘rnini topishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Navoiy o‘z davrida o‘zbek tilining madaniy va ilmiy maqomini oshirib, uni turkiy xalqlar orasida yuksak martabaga ko‘tardi. Shu boisdan, biz Navoiy asarlarini o‘qir ekanmiz, faqatgina she’riyat namunalarini emas, balki tilimizning durdona namunalarini ham anglaymiz. Alisher Navoiy turkiy tillarning, xususan, o‘zbek tilining imkoniyatlarini kengaytirgan va boyitgan shoirlardan biridir. U o‘zining asarlarida sodda, tushunarli va xalq orasida keng tarqalgan so‘zlarni ishlatishga intilgan. Shu bilan birga, Navoiy o‘z asarlarida fors va arab tillarining ta’siriga qaramay, turkiy tilning o‘ziga xosligini saqlab qolgan. Bu, albatta, uning tilimiz rivojiga qo‘shgan katta hissasidir.

Navoiyning eng mashhur asarlaridan biri bo‘lgan “Xamsa” (“Besh doston”) turkumida u turkiy tilning imkoniyatlarini to‘liq namoyish etadi. Bu asarlar o‘z davri uchun nafaqat badiiy, balki ilmiy ahamiyatga ham ega edi. Masalan, “Farhod va Shirin” dostoni orqali Navoiy insoniy fazilatlar, muhabbat va sadoqatni kuylagan bo‘lsa, “Layli va Majnun” orqali ma’naviy kechinmalarni mohirona ifodalagan. Bu asarlar turkiy tilning naqadar boy va ta’sirchan ekanini ko‘rsatib berdi. O‘sha davrda fors tili davlat va ilmiy tilda hukmron edi. O‘zbek tili esa ko‘proq oddiy xalq orasida qo‘llanilar edi. Alisher Navoiy o‘zining ijodi bilan o‘zbek tilining ilmiy va badiiy adabiyotdagi o‘rnini mustahkamladi. U fors tiliga nisbatan o‘zbek tilining boy imkoniyatlarini namoyish etishga harakat qildi. Shu sababli, uning asarlari xalq orasida keng tarqaldi va o‘zbek tilining adabiy til sifatida shakllanishiga asos bo‘ldi.

Navoiyning shoir sifatidagi yuksak mahorati tufayli u turli mavzularda asarlar yaratdi, bu esa o‘zbek tilini yangi so‘zlar va iboralar bilan boyitdi. Uning she’rlarida turli mavzular — sevgi, sadoqat, axloqiy qadriyatlar, falsafa, tasavvufiy g‘oyalar aks etgan. Shu orqali u o‘zbek adabiy tilining nafaqat badiiy, balki ilmiy va ma’rifiy ahamiyatini oshirdi. Navoiy turkiy tilning so‘z boyligini kengaytirib, unga yangicha iboralar va so‘z birikmalarini olib kirdi. Masalan, u fors va arab tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarni turkiy tilga moslashtirib, uni o‘zbek tilining tarkibiga singdirdi. Shu bilan birga, Navoiy turkiy tilning o‘ziga xosligini saqlagan holda, xalq tili bilan yozishga intilgan. Bu esa asarlarni o‘qish va tushunish oson bo‘lishini ta’minladi.

Uning she’rlaridagi “ko‘ngil”, “dil”, “yor” kabi so‘zlar o‘zbek tilining ifoda vositalarini boyitdi. Shuningdek, u o‘z asarlarida xalq orasida mashhur bo‘lgan iboralarni qo‘llab, ularga yangi ma’no bera oldi. Navoiy asarlaridagi boy so‘z va iboralar hazinasi bugungi kunda ham o‘zbek tilining ifoda vositalarini yanada kengaytirishga yordam beradi.

Alisher Navoiy o‘z ijodi bilan o‘zbek tiliga nafaqat boy adabiy asarlar, balki tilimizning shakllanishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan ulug‘ shoirdir. Uning asarlari bugungi kunda ham o‘zbek tilida so‘zlashadigan xalqlar orasida hurmat bilan o‘qiladi va qadrlanadi. Navoiy turkiy tilning imkoniyatlarini namoyish etib, unga yangi uslubiy va badiiy yo‘nalishlar olib keldi. Shu sababli, Navoiy ijodi o‘zbek tilining madaniy merosi sifatida abadiy saqlanib qoladi. Alisher Navoiy bizga tilimizning qanchalik boy va ifoda vositalariga boy ekanini ko‘rsatgan. U nafaqat o‘z davri, balki kelajak avlodlarga ham katta ilmiy va madaniy meros qoldirgan. Shu bois, Navoiy merosi va o‘zbek tiliga qo‘shgan hissasini chuqur o‘rganish va qadrlash har birimiz uchun muhim vazifadir.